Là một người đã đồng hành cùng triết lý Montessori và làm việc trong lĩnh vực giáo dục sớm nhiều năm, tôi luôn bị lay động sâu sắc bởi một nhận định của bà Maria Montessori. Mỗi khi nhìn một đứa trẻ đang vật lộn để tự cài một chiếc cúc áo, hay mải mê quan sát một con kiến đang bò, câu nói này lại vang lên trong tôi như một lời nhắc nhở thiêng liêng:
Tất cả những vĩ nhân mà thế giới từng có, trong âm nhạc, thơ ca, khoa học v.v., đều từng là trẻ con. Chúng ta không biết đứa trẻ sẽ trở thành ai, nhưng nó sở hữu một nội lực vĩ đại, và để nó phát triển đến mức tốt nhất khả năng của mình khi trưởng thành, điều thiết yếu là nó phải tuân theo tất cả các quy luật tự nhiên trong suốt quá trình phát triển của mình (All the great men the world has ever had, in music, poetry, science etc., have all been children. We don’t know what the child will become, but he possesses a great force, and if he is to develop to the best of his capabilities by the time he is a man, it is essential that he obeys all the laws of nature during his development. — Maria Montessori, The 1946 London Lectures, p.136)
Câu nói này không chỉ là một sự thật hiển nhiên (ai cũng từng là trẻ con), mà nó gói trọn một triết lý giáo dục nhân văn vĩ đại. Nó đặt niềm tin tuyệt đối vào đứa trẻ.
Chúng ta ngưỡng mộ một Mozart, một Nguyễn Du, một Marie Curie. Nhưng chúng ta quên mất rằng, trước khi trở thành họ, họ đã là những em bé. Và rất có thể, sự vĩ đại của họ được nảy mầm chính vì trong giai đoạn thơ ấu, họ đã được phép “tuân theo tất cả các quy luật tự nhiên” của mình.
Vậy, “tuân theo các quy luật tự nhiên trong quá trình phát triển” thực sự có nghĩa là gì?
Qua nhiều năm quan sát và thực hành, tôi nhận ra đây chính là chìa khóa vàng của Montessori, nhưng cũng là điều dễ bị hiểu lầm nhất.
Nó không có nghĩa là “thả nổi” (laissez-faire), để con trẻ muốn làm gì thì làm. Triết lý Montessori là TỰ DO TRONG KHUÔN KHỔ (Freedom within limits).
“Tuân theo quy luật tự nhiên” chính là sự tôn trọng sâu sắc của người lớn đối với lộ trình phát triển đã được lập trình sẵn bên trong mỗi đứa trẻ. Đó là “lực sống nội tại” (Horme) – một thôi thúc mãnh liệt từ bên trong giúp trẻ tự xây dựng nên chính mình.
Montessori mô tả trẻ em từ 0-6 tuổi là “người tự xây dựng nên chính mình” (the child as the builder of man) trong sách “Trí tuệ Thẩm thấu”. Và để “xây dựng” nên con người trưởng thành, tự nhiên ban cho trẻ những công cụ đặc biệt: các thời kỳ nhạy cảm (sensitive periods).
Đây chính là những “quy luật tự nhiên” hữu hình nhất.
- Đó là khi em bé 1 tuổi cứ mải miết nhặt từng hạt bụi li ti trên sàn, dù người lớn thấy thật “mất vệ sinh”. Đó là quy luật của sự nhạy cảm với chi tiết nhỏ.
- Đó là khi đứa trẻ 2 tuổi nhất quyết gào lên “Tự con làm!” khi bạn cố xúc cho nó ăn, dù cơm vãi đầy bàn. Đó là quy luật của sự nhạy cảm với tính độc lập.
- Đó là khi bạn nhỏ 4 tuổi có thể ngồi yên 30 phút chỉ để lặp đi lặp lại việc rót nước từ bình này sang bình kia mà không chán. Đó là quy luật của sự nhạy cảm với việc tinh luyện giác quan và sự phối hợp vận động.
“Quy luật tự nhiên” chính là tiếng nói của “người thầy bên trong” đang thúc giục con: “Hãy làm đi! Hãy khám phá! Hãy lặp lại! Ta cần điều này để lớn lên!”.
Và vai trò của chúng ta, những người lớn, không phải là “dạy dỗ” bằng cách xen ngang, áp đặt, hay tệ hơn là làm hộ (“Để mẹ làm cho nhanh!”). Vai trò của chúng ta là quan sát, kiên nhẫn, và bảo vệ sự tập trung quý giá đó.
Trong cuốn “Bí ẩn Tuổi thơ” (The Secret of Childhood), Montessori đã chỉ ra một sự thật đau lòng: chính người lớn, với tình yêu thương sai cách và sự thiếu kiên nhẫn, lại thường là “vật cản” lớn nhất trên con đường phát triển thuận tự nhiên của trẻ.
Điều này làm tôi suy nghĩ rất nhiều về văn hóa Việt Nam chúng ta.
Chúng ta có một tinh thần “thuận tự nhiên” tuyệt vời trong triết lý nông nghiệp (“Trời sinh voi, trời sinh cỏ”). Chúng ta có lòng tận tụy, sự hy sinh và tình yêu thương vô bờ bến dành cho con cái. Nhưng đôi khi, chính tình yêu đó, cộng hưởng với nỗi lo “con không bằng bạn bằng bè”, lại biến thành sự bao bọc quá mức, sự áp đặt và “uốn nắn” con quá sớm.
Chúng ta muốn con nên người, nhưng lại tước đi của con cơ hội được tự mình trải nghiệm và lớn lên.
Tinh thần Montessori, khi được thấu hiểu, chính là sự bổ trợ hoàn hảo cho tình yêu thương của người Việt. Nó giúp chúng ta chuyển hóa tình yêu từ “làm thay” sang “tin tưởng”.
- Khi cha mẹ kiên nhẫn đứng chờ 5 phút để con tự vật lộn xỏ đôi giày (dù biết mình làm hộ chỉ mất 10 giây), đó chính là lúc chúng ta đang “tuân theo quy luật tự nhiên” của con.
- Khi cô giáo mầm non không vội vàng can thiệp lúc thấy bé đang say sưa xếp tháp (dù tháp có đổ), mà chỉ lùi lại quan sát, đó là cô đang tôn trọng “nội lực vĩ đại” của bé.
- Khi chúng ta cho con quyền tự chọn 1 trong 2 bộ quần áo để mặc, đó là chúng ta đang nuôi dưỡng một con người có khả năng ra quyết định, chứ không phải một con người chỉ biết vâng lời.
Maria Montessori đã viết một câu tuyệt vời khác trong cuốn “Đứa trẻ trong gia đình” (The Child in the Family): “Respect all the reasonable forms of activity in which the child engages and try to understand them” (Tôn trọng mọi hình thức hoạt động hợp lý mà đứa trẻ tham gia, và hãy cố gắng hiểu chúng.)
Chìa khóa nằm ở chữ “hiểu”. Hiểu để yêu thương, và yêu thương để thấu hiểu. Khi ta hiểu rằng việc con loay hoay với cái cúc áo cũng quan trọng như việc ta hoàn thành một bản báo cáo, ta sẽ không hối thúc. Khi ta hiểu rằng “quy luật tự nhiên” của trẻ là nhu cầu được vận động, được trật tự, được khám phá bằng giác quan, và được yêu thương trong sự tôn trọng, ta sẽ tạo ra một môi trường đáp ứng những nhu cầu đó.
Đôi khi, “giúp con” không phải là làm thay, mà là tin tưởng rằng con có thể.
Chúng ta không biết đứa trẻ trước mặt mình sẽ trở thành ai – một nhạc sĩ tài ba, một nhà khoa học lỗi lạc, một người thợ mộc tận tâm, hay đơn giản là một người trưởng thành biết tự lo cho mình và sống hạnh phúc.
Nhưng chúng ta biết một điều chắc chắn: bên trong em bé ấy là một “nội lực vĩ đại”.
Nhiệm vụ của chúng ta, những nhà giáo dục, những người làm cha mẹ, không phải là “đúc” nên một vĩ nhân theo khuôn mẫu có sẵn. Nhiệm vụ của chúng ta là trở thành “người kiến tạo môi trường”, chuẩn bị một không gian an toàn, giàu tình yêu thương và đầy ắp sự tôn trọng, để cái cây non ấy được tự do vươn mình theo cách rực rỡ nhất của nó.
Vì mọi con người vĩ đại đều từng là một đứa trẻ.
Và chính cách chúng ta đồng hành, tin tưởng và tôn trọng “các quy luật tự nhiên” của các em hôm nay, sẽ định hình nên một thế giới dịu dàng, tự chủ và tốt đẹp hơn của ngày mai.
Nguồn: FB Pham Duong Tran
